ظهر و بطن قرآن

 تاریخ ظاهر و باطن آیات قرآن و دیدگاه‌هاى گوناگون در این زمینه مورد بررسى و نقد قرار گرفته است. باور به بطون و ژرفاى معناى چند لایه قرآن از حقایق برگرفته از خود قرآن و معارف اهل بیت(ع) است که در شمار مبادى فهم قرآن قرار دارد و در گذر تاریخ تفسیر، رویکردهاى گوناگونى را برتافته است. نویسنده در آغاز از رویکردهاى سه گانه، ظاهرگرایى از نوع سنّتى و مدرن، بطون گرایى و اخبارى‌گرى در تاریخ تفسیر قرآن یاد مى‌کند و سپس خاستگاه و بستر تاریخى مفهوم ظهر و بطن و نگرش قرآن و روایات به این مسأله را مطرح مى‌کند و بدین نتیجه مى‌رسد که در قرآن به صورت غیرمستقیم و در روایات به گونه صریح به این حقیقت قرآنى اشاره شده است. سپس نویسنده به تفسیر بطون در عصر نزول پرداخته و بساطت تفسیر در دوره‌هاى اول را بررسى کرده و نمونه‌هایى از تفسیر بطون در عصر پیامبر و صحابه را ذکر کرده و آغاز گسترش تفسیر بطون را در نیمه نخست قرن دوم و عصر پیدایى مکاتب تفسیرى باطنى دانسته است. پیش فرض‌هاى باور به بطون قرآن، جامعیت قرآن، جاودانگى معارف قرآن، حکمت گویش بطونى قرآن، تعیین شاخص مرزبندى ظاهر و باطن از نگاه متن‌گرایان و معنى‌گرایان و تعدد یا وحدت مراد در کلام الهى با ارائه نمونه‌هایى براى هر یک به تفصیل مورد بحث و بررسى قرار گرفته است. در پایان نیز، شرایط راه‌یابى به فهم بطون قرآن که عبارتند از: تکامل خرد و دانش بشرى، تزکیه باطن و تدبر موضوعى در آیات، آمده است.